Vầng trăng từ lâu đã trở thành đề tài muôn thuở nhưng không bao giờ cũ trong dòng chảy văn học Việt Nam. Đến mặt trăng, khó ai có thể cưỡng lại vẻ đẹp của nó. Nếu đến với vầng trăng của những đại thi hào dân tộc như Thế Lữ, có “Nhớ rừng”; “Đầu súng trăng treo” của Chính Hữu hay “Rằm tháng giêng, Cảnh khuya, Ngắm trăng” của Hồ Chí Minh… chúng ta đều bắt gặp hình ảnh một đêm trăng thơ mộng, huyền bí và huyền ảo. Tuy nhiên, đến với “Ánh trăng” của Nguyễn Duy, ta bắt gặp một tư tưởng hoàn toàn mới. Trăng ở đây là quá khứ thủy chung, bất tử; anh ấy là người bạn trung thành, người bạn tâm giao; Đó là bài học thấm đẫm giá trị nhân văn sâu sắc.
Hai khổ thơ đầu là những kỉ niệm đẹp đẽ, là tình cảm gắn bó giữa con người với vầng trăng năm xưa. Tác giả mở đầu bài thơ bằng hình ảnh vầng trăng trong kí ức tuổi thơ và trong chiến tranh của nhà thơ:
Thuở nhỏ sống bằng đồng
với dòng sông và sau đó với hồ bơi
trong cuộc chiến trong rừng
mặt trăng trở thành trikphụ thuộc vào
Bốn câu thơ gắn liền với giọng thủ thỉ, những tình cảm “tuổi thơ” và “chiến tranh” nhớ mãi từ tuổi thơ cho đến khi trưởng thành và nhất là trong những năm tháng chiến tranh. Lâu lắm rồi có biết bao kỷ niệm đẹp với trăng. Khổ thơ mở ra một không gian và thời gian rộng lớn. Trong dòng hồi tưởng, tác giả đã tổng kết vẻ đẹp của cuộc sống bình dị, vô tư, hồn nhiên, khẳng định tình cảm bền chặt của con người trên cung trăng là “tri kỉ”, là “tình cảm”.
Vầng trăng là người chia sẻ mọi niềm vui, mọi nỗi đau… Điệp từ “với”, điệp cấu trúc “thuở nhỏ, trong chiến tranh” lặp lại ba lần càng làm sâu sắc thêm tình cảm gắn bó hài hoà của con người với thiên nhiên, với con người. vẻ đẹp của tuổi thơ.
“Cuộc chiến ở rừng” là những năm tháng khắc nghiệt, ác liệt của chiến tranh, “vầng trăng trở thành người bạn tri kỉ”. Đoạn thơ sử dụng nghệ thuật nhân hóa, vầng trăng như một người bạn thân, một người tri kỷ, một người đồng hành cùng chia sẻ buồn vui chiến trường với người lính-nhà thơ. Họ hành quân giữa đêm khuya, dọc những con đường chông gai ra mặt trận, những buổi gác trong rừng đêm lạnh, những đêm ngủ yên dưới bầu trời đen kịt, người lính nào cũng có vầng trăng bên cạnh. Vầng trăng ở bên, bầu bạn, cùng cảm nhận cái lạnh buốt trong “Rừng hoang sương khói” (Đồng chí), cùng vượt qua gian khổ của cuộc đời chiến trận, cùng sẻ chia ngọt bùi, đồng cam, cộng khổ; hân hoan trong niềm vui thắng trận và lòng bồi hồi, khắc khoải mỗi khi người lính nhớ nhà, nhớ quê hương….
Chỉ với bốn câu thơ ngắn gọn, Nguyễn Duy đã dựng lại toàn bộ tuổi thơ của mình cho đến khi trưởng thành. Khổ thơ nhẹ nhàng đưa người đọc ngược về quá khứ, hai từ “hiện tại” ở dòng một và dòng ba làm cho khổ thơ như ngừng lại. Điểm dừng giữa tuổi thơ và tuổi trưởng thành! Cả một hệ thống ruộng đồng, sông ngòi, ao hồ là không gian thân thuộc của tuổi thơ, cứ thế mở rộng ra khi đứa trẻ lớn lên. Nhưng điều quan trọng nhất là nó thể hiện một niềm hân hoan hân hoan được đắm mình trong sự tươi mát của quê hương như dòng sữa ngọt ngào. Hai câu thơ 10 tiếng, gieo vần ngược (đồng – cười) kết hợp với điệp từ “với” lặp lại ba lần gợi lên tình nghĩa vợ chồng chân chất sẻ chia, đồng cảm, nâng đỡ người và nấu hay cười, rồi vỡ òa như những người bạn vô tư. Hai câu đầu không nhắc đến trăng. Chỉ lớn lên, ánh bạc mơ hồ của ánh trăng neo đậu trong kí ức mỗi người khi phải xa xứ, và người dẫn đường cho dòng suy nghĩ ấy chính là ánh trăng
Ánh sáng cao quý dường như tỏa sáng khắp mọi ngóc ngách, soi rõ đường về quá khứ. Vầng trăng đối với người lính trong rừng đã thay thế tất cả, ruộng đồng, sông ao để trở thành người bạn đồng hành, vầng trăng tâm tình:
trong cuộc chiến trong rừng
vầng trăng trở thành tri kỉ
“Thân tín” là biết người như mình, tri kỷ là người bạn rất thân, hiểu mình. Trăng và người lính, cùng nhà thơ trong những năm chinh chiến ở rừng đã trở thành tri kỷ. Vầng trăng chung niềm vui chiến thắng của người lính mặt trận. Nếu như người xưa đã từng “gửi vầng trăng còn lâu” thì anh bộ đội cụ Hồ đã từng ra trận, đã bao lần đứng trên đồi cao, hành quân trên núi hay đứng gác giữa núi rừng. ở giữa. của sương mù, còn mải mê ngắm trăng.cao nguyên.
Thú vị hơn nữa, vầng trăng từng làm say đắm biết bao tâm hồn thi nhân một thời lại xuất hiện trong thơ Nguyễn Duy vẫn rất mới mẻ, không trùng lặp:
Trần trụi với thiên nhiên
hồn nhiên như cỏ
tưởng không bao giờ quên
mặt trăng của tình yêu
Trăng hiện lên với vẻ đẹp hoang sơ nhưng gần gũi. Trăng hồn nhiên như trẻ thơ, trăng chân thành như người bạn. Vầng trăng là biểu tượng cao đẹp của những năm tháng gian khổ cuối cùng của đời người lính gắn liền với thiên nhiên, đất nước bình dị, thân thiện. Vầng trăng đầy ý nghĩa ấy đã từng khiến tác giả nghĩ rằng mình sẽ không bao giờ quên. Mạch thơ cứ thế tiếp diễn khi một khách bộ hành tiếp tục cuộc hành trình sau khi nghỉ ngơi. Ánh trăng vẫn len lỏi, quấn quýt và có chút nồng nàn, đậm màu hơn. Lời bài hát vẫn thì thầm, nhưng hình như đã có những thay đổi trong lời tác giả mà tác giả tưởng sẽ không bao giờ quên.
Liên tưởng nghệ thuật “trần trụi với thiên nhiên”, phép so sánh độc đáo “hồn nhiên như cỏ cây” càng cho ta thấy rõ hơn vẻ đẹp bình dị, mộc mạc, trong sáng, rất vô tư, hồn nhiên của vầng trăng. Đây cũng là hình ảnh của con người thời bấy giờ: vô tư, hồn nhiên, trong sáng. “đừng… quên… vầng trăng nhớ ơn” thể hiện tình cảm sâu nặng với trăng. Vầng trăng đã gắn bó thân thiết với con người từ thuở ấu thơ cho đến khi trưởng thành, trong hạnh phúc cũng như gian khó. Vầng trăng là vẻ đẹp của đồng quê bình dị, dịu dàng; của thiên nhiên vĩnh cửu, trong lành, thơ mộng. Vầng trăng không chỉ trở thành người bạn tâm giao mà đã trở thành “vầng trăng tri ân” tượng trưng cho những mối tình đã qua.
Vầng trăng được nhân cách hóa trở thành người bạn tâm tình với nhân vật trữ tình của bài thơ. Mối dây tình cảm ấy, nhà thơ từng tâm niệm “không bao giờ quên”. Giọng nhà thơ đều đặn hồi tưởng, nhưng từ “ngỡ” dường như chỉ sự xuất hiện của những chuyển biến trong câu chuyện của nhà thơ.
Vần lưng lại xuất hiện: “trần trụi”, “ngây thơ”, “chất phác” làm cho âm điệu của câu thơ thêm uyển chuyển, dường như nguồn cảm xúc của tác giả vẫn tiếp tục tuôn trào. Đó là hình ảnh so sánh ẩn dụ mà ông đã vẽ lên chất trần, chất phác của người lính trong những năm tháng ở rừng. Vầng trăng mộc mạc, giản dị ấy là tâm hồn của người dân quê, của đất nước, của non sông. của chiếc xe tăng và của những người lính hồn nhiên, chân chất ấy.
Trăng hồn nhiên như trẻ thơ, trăng chân thành như người bạn, trăng gắn bó sâu nặng với con người không trở ngại nào có thể chia cắt. Những năm tháng người ta sống thật với chính mình nhất, trần trụi, hồn nhiên, là khi người ta yêu và hẹn thề không bao giờ quên, vầng trăng tri ân. Các từ láy khép lại quá khứ và mở ra hiện tại, tạo sự chuyển tiếp cho khổ thơ tiếp theo. .
Nhắc đến thơ Nguyễn Duy, có người nhận xét: “Thơ Nguyễn Duy sâu lắng, nồng nàn cái hồn, cái hồn của ca dao, dân ca Việt Nam. con người.Ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy không bóng bẩy mà gần gũi, mộc mạc, đôi chỗ hơi “bụi đời” phù hợp với ngôn ngữ đời thường. Thế cũng được!Chỉ với bài “Ánh trăng” cũng đủ thấy tài năng của Nguyễn Duy trong nghệ thuật sáng tác thơ.
